ELLECOM – In Ellecom staat een turnhal die al twintig jaar verlaten is. Als je er langs komt, denk je misschien: oude meuk, platgooien. Het is een gebouw met een een donker verleden, een gebouw dat achtergelaten is door nazi’s. Toch is dat volgens inwoners geen reden om het te slopen. “Beslist niet. Het moet een herinnering blijven”, zegt de 90-jarige Nico de Winkel.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog opent de SS, destijds de machtigste tak van de Duitse bezetter, een SS-Schule op het geconfisqueerde landgoed. Nederlanders die sympathiseren met de nazi’s worden er getraind en politiek geschoold, maar vooral wordt hen geleerd hoe wreed en meedogenloos met gevangenen om te gaan. ‘Een opleiding in het martelen’, kopt een krant na de oorlog.
Herinnering gaat nooit meer weg
Nico de Winkel zag als jochie van 10 jaar dagelijks mishandelingen in de tuin voor het landhuis. “Als je naar school liep, zag je dat mannen achter een kruiwagen liepen en een trap in de rug kregen. Dat is me heel erg bijgebleven, dat ze zo met mensen omgingen.”
Joodse dwangarbeiders moesten op het landgoed loodzwaar graafwerk verrichten om een moeras te dempen. Over de grote weg door het dorp liepen ze ’s ochtends en ’s avonds naar het landgoed. “Ellecommers moesten de gordijnen dan dichtdoen. Stond je bij de bus, dan moest je je omdraaien. Je mocht absoluut niet kijken.”
‘Slaan met zwepen en knuppels’
John Striker, ook Ellecommer, verdiept zich al jaren in de historie van het landgoed. “Het feit dat hier 139 Joodse mannen naartoe zijn gehaald en de minderwaardigheid die over ze heen is geworpen, dat is me het meest bijgebleven.”
De mannen werden opgepakt bij razzia’s in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Ze dachten dat ze tewerk werden gesteld als hovenier. “Ze hadden echt geen idee. Eenmaal hier aangekomen werd hun haar met botte tondeuses afgeschoren, werden ze geslagen met zwepen en knuppels en was er nauwelijks te eten.”
Boksers en herdershonden
Striker komt tijdens zijn onderzoek in contact met de dochter van één van de Joodse dwangarbeiders. Max Deen schreef een autobiografie, die Striker in handen krijgt. “Dan komt het heel dichtbij.” Klopt het wat ze zeggen, de ‘hel van Ellecom?’ “Ja, zo was het.” Drie mannen overlijden ter plekke.
Striker vervolgt: “Het verhaal gaat dat boksers uit Duitsland hier naartoe kwamen om te oefenen op de Joodse gevangen, als boksbal. En herdershonden werden afgericht, op de arbeiders. Bij aankomst in Westerbork zagen andere gevangenen dat de Ellecommers hondenbeten hadden.”
Voor de dwangarbeiders die Ellecom overleven, volgt er een nieuwe hel. “Na elf weken graven waren de mannen geraamtes. Vermagerd, gepijnigd, ziek en misselijk gingen ze op transport naar Westerbork en daar aangekomen konden ze niet eens meer lopen.” Circa 35 mannen, waaronder Max Deen, overleven de oorlog.
Overleven
In Ellecom bouwt de SS verder met haar opleidingsschool. Ze laat een turnhal bouwen door een Nederlandse aannemer, die van 1943 tot 1945 wordt gebruikt om te sporten.
Na de bevrijding wordt Avegoor een plek voor zogenaamde politieke delinquenten. NSB’ers en andere vermeende verraders breken gedwongen het sportterrein af wat de Joodse dwangarbeiders onder vreselijke omstandigheden hebben gebouwd.
Daarna krijgt het gebouw meerdere functies: schoolkampen logeren er, er wordt gesport, er zijn feesten en partijen en er worden asielzoekers gehuisvest.
Striker weet nu veel over de turnhal, maar dat was wel anders toen hij er voor het eerst kwam voor een potje tennis. “Ik kwam hier wonen en wist niets van de historie, net als veel andere mensen die hier niet vandaan komen.” Welk gevoel krijgt hij nu bij deze plek? “Nu ik me erin verdiept heb, vind ik het toch wel een lugubere gedachte.”
‘Het verhaal moet worden verteld’
Sinds kort is Boei, een non-profitorganisatie die zich richt op restauratie en herbestemming van erfgoed, eigenaar van het gebouw. Boei wil de turnhal renoveren en een nieuwe functie geven.
Striker juicht dat toe. “Indoorsporten of een museum zou hier goed kunnen. Maar het verhaal moet wel ergens worden verteld. Zodat het niet vergeten wordt.”
Kijk hier naar het verhaal van de Hel van Ellecom:
Dit verhaal is gemaakt in het kader van Expeditie Nederland, iedere maandagavond om 18.30 uur te zien op NPO2. In deze aflevering ging het over erfgoed.
